Wpływ składników aktywnych w dermokosmetykach na funkcjonowanie skóry atopowej
- Kasia Gnap - farmaceuta, kosmetolog
- 11.07
- 9 minut(y) czytania
Streszczenie
Atopowe zapalenie skóry (AZS) to przewlekła, nawrotowa choroba zapalna skóry, której patogeneza obejmuje złożone interakcje czynników genetycznych, immunologicznych, środowiskowych i związanych z mikrobiomem. Istotnym elementem postępowania terapeutycznego jest codzienna pielęgnacja ukierunkowana na regenerację bariery naskórkowej, ograniczenie stanu zapalnego i utrzymanie równowagi mikrobiologicznej skóry. Celem niniejszego opracowania jest analiza działania składników zawartych w produktach serii ATOPIC i ich przydatność w kontekście wspomagającego leczenia AZS.
Wprowadzenie
Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest przewlekłą, nawrotową chorobą zapalną skóry, o złożonej etiopatogenezie, w której kluczową rolę odgrywają zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. Schorzenie to występuje powszechnie w populacjach krajów uprzemysłowionych, gdzie dotyczy nawet 20% dzieci oraz 3–10% dorosłych, a dane epidemiologiczne wskazują na jego rosnącą częstość, szczególnie wśród dzieci miejskich [1]. AZS często współistnieje z innymi chorobami atopowymi, takimi jak astma oskrzelowa czy alergiczny nieżyt nosa, co wskazuje na jego immunologiczne podłoże.
Głównymi mechanizmami patofizjologicznymi AZS są:
zaburzenia bariery naskórkowej, najczęściej wynikające z mutacji w genie filagryny (FLG), która jest białkiem strukturalnym niezbędnym dla prawidłowego tworzenia warstwy rogowej oraz naturalnego czynnika nawilżającego (NMF);
nasilona transepidermalna utrata wody (TEWL), będąca skutkiem osłabienia funkcji barierowej skóry, prowadząca do jej przesuszenia i zwiększonej podatności na działanie czynników drażniących;
dysregulacja układu odpornościowego, z dominacją odpowiedzi typu Th2 (IL-4, IL-5, IL-13), która sprzyja przewlekłemu zapaleniu, świądowi i produkcji IgE;
nadmierna kolonizacja skóry przez patogeny, zwłaszcza Staphylococcus aureus, który dodatkowo pogarsza stan zapalny i destabilizuje mikrobiom skóry [2,3].
Obecne podejście do pielęgnacji skóry atopowej uwzględnia złożoność tych zaburzeń i opiera się nie tylko na łagodzeniu objawów, ale również na wspieraniu mechanizmów obronnych skóry. Standardowa pielęgnacja obejmuje:
emolienty, które odbudowują warstwę lipidową i ograniczają TEWL;
substancje pre- i probiotyczne, modulujące skład mikrobiomu i zmniejszające kolonizację przez S. aureus;
składniki przeciwzapalne (np. niacynamid, pantenol, alantoina), które ograniczają reakcje immunologiczne i łagodzą świąd;
substancje aktywne wspomagające regenerację bariery naskórkowej, takie jak ceramidy, cholesterol i kwasy tłuszczowe omega-3 i omega-6 [4].
Skuteczna strategia terapeutyczna w AZS powinna być ukierunkowana na poprawę integralności bariery skórnej, modulację odpowiedzi immunologicznej i normalizację mikrobiomu, co może znacząco zmniejszyć nasilenie objawów, częstość nawrotów i potrzebę stosowania leków przeciwzapalnych.
Składniki aktywne a funkcjonowanie skóry atopowej
Integralność bariery naskórkowej odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu homeostazy skóry, chroniąc ją przed nadmierną utratą wody oraz wnikaniem alergenów, patogenów i substancji drażniących. W atopowym zapaleniu skóry (AZS) dochodzi do znacznego osłabienia tej bariery, co jest związane z licznymi zaburzeniami biochemicznymi i strukturalnymi. W szczególności obserwuje się obniżenie zawartości ceramidów, wolnych kwasów tłuszczowych i cholesterolu – podstawowych składników lipidów międzykomórkowych – a także deficyt naturalnego czynnika nawilżającego (NMF), złożonego z aminokwasów, mocznika, mleczanów i soli mineralnych [5].
Zaburzenia te skutkują wzrostem transepidermalnej utraty wody (TEWL), przesuszeniem skóry, nasileniem świądu oraz zwiększoną przepuszczalnością naskórka, co z kolei nasila stan zapalny i sprzyja powstawaniu błędnego koła atopii.
Mocznik (Urea)
Mocznik, będący jednym z głównych składników NMF, odgrywa istotną rolę w utrzymaniu odpowiedniego nawodnienia warstwy rogowej. W stężeniach od 2% do 10% wykazuje silne właściwości higroskopijne – wiąże cząsteczki wody zarówno z otoczenia, jak i głębszych warstw naskórka. Dodatkowo, działa zmiękczająco i keratolitycznie, regulując procesy deskamacji i wspomagając złuszczanie nadmiernie zrogowaciałego naskórka [6]. Mocznik stymuluje również ekspresję genów odpowiedzialnych za różnicowanie keratynocytów i produkcję filagryny, co może wspierać odbudowę bariery skórnej. Preparaty z mocznikiem zmniejszają suchość i szorstkość skóry, redukują świąd i poprawiają komfort pacjentów z AZS.
Niacynamid (witamina B3, INCI: Niacinamide)
Niacynamid to dobrze przebadany składnik o wielokierunkowym działaniu dermatologicznym. Udowodniono, że skutecznie wspiera odbudowę bariery skórnej poprzez zwiększenie syntezy ceramidów, wolnych kwasów tłuszczowych i cholesterolu – trzech głównych lipidów cementu międzykomórkowego [7]. Zwiększa także ekspresję białek filagryny, lorikryny i inwolukryny, które warunkują prawidłowe różnicowanie keratynocytów i szczelność naskórka. Ponadto, niacynamid wykazuje działanie przeciwzapalne, ograniczając produkcję cytokin prozapalnych (IL-1β, IL-6, TNF-α), co jest szczególnie istotne w kontekście przewlekłego stanu zapalnego w AZS. W badaniach klinicznych wykazano, że stosowanie niacynamidu prowadzi do istotnego zmniejszenia TEWL oraz łagodzenia rumienia, świądu i suchości skóry atopowej.
SLM Eco® – biomimetyczny kompleks lipidowy
SLM Eco® to nowoczesny kompleks lipidowy, który został opracowany w celu odwzorowania naturalnej struktury lipidów warstwy rogowej. Zawiera m.in. ceramid NP, skwalan oraz fosfatydylocholinę – składniki występujące fizjologicznie w naskórku. Mechanizm działania SLM Eco® polega na tworzeniu półprzepuszczalnego filmu okluzyjnego, który wzmacnia funkcję bariery skórnej, zmniejsza TEWL i ogranicza penetrację czynników drażniących [8]. Co istotne, skład kompleksu wykazuje wysoką biozgodność z ludzką skórą, co przekłada się na dobrą tolerancję nawet w przypadku skóry atopowej, wrażliwej i uszkodzonej. Regularne stosowanie preparatów zawierających SLM Eco® może prowadzić do odbudowy lipidów naskórkowych oraz poprawy elastyczności i nawilżenia skóry.
Kwas laktobionowy – łagodny nawilżający polihydroksykwas (PHA)
Kwas laktobionowy to przedstawiciel polihydroksykwasów (PHA), który w odróżnieniu od klasycznych hydroksykwasów (AHA), takich jak kwas glikolowy czy mlekowy, cechuje się bardzo dobrą tolerancją i minimalnym potencjałem drażniącym. Jego duża masa cząsteczkowa i obecność grup hydroksylowych warunkują zdolność do intensywnego wiązania cząsteczek wody i tworzenia filmu ochronnego na powierzchni skóry [9]. W AZS, gdzie skóra jest szczególnie reaktywna i wrażliwa, kwas laktobionowy może być cennym składnikiem wspierającym nawilżenie, redukującym zaczerwienienie oraz przyspieszającym regenerację naskórka. Ponadto, wykazuje właściwości antyoksydacyjne i wspomaga hamowanie metaloproteinaz (MMP), co może chronić macierz zewnątrzkomórkową przed degradacją.
Modulacja mikrobiomu skóry w AZS: prebiotyki, probiotyki i postbiotyki
Zaburzenia mikrobiomu skóry stanowią istotny element patogenezy atopowego zapalenia skóry (AZS). U pacjentów z AZS obserwuje się istotną dysbiozę, przejawiającą się zmniejszeniem różnorodności mikroflory komensalnej oraz nadmierną kolonizacją przez patogenne szczepy, szczególnie Staphylococcus aureus (S. aureus) [3,10]. Wykazano, że dominacja S. aureus na skórze koreluje z nasileniem objawów klinicznych, takich jak świąd, rumień i nasilony stan zapalny. Bakteria ta wytwarza superantygeny i egzotoksyny, które nasilają odpowiedź typu Th2 i uszkadzają barierę naskórkową, tworząc błędne koło zapalne. Ponadto, kolonizacja S. aureus zmniejsza liczebność fizjologicznych bakterii ochronnych, takich jak Staphylococcus epidermidis, Cutibacterium acnes i Corynebacterium spp., co further osłabia odporność miejscową i barierę mikrobiologiczną skóry.
W ostatnich latach coraz większe znaczenie przypisuje się terapiom opartym na modulacji mikrobiomu – obejmującym stosowanie prebiotyków, probiotyków i postbiotyków – jako istotnemu uzupełnieniu standardowej pielęgnacji skóry atopowej.
Biolin P® – prebiotyk wspierający mikroflorę komensalną
Biolin P® to opatentowany kompleks prebiotyczny, który zawiera naturalną inulinę (pozyskiwaną z korzenia cykorii) oraz alfa-glukanowy oligosacharyd. Związki te są selektywnie metabolizowane przez bakterie komensalne skóry, w szczególności Staphylococcus epidermidis oraz Lactobacillus spp., stymulując ich namnażanie i aktywność [11]. Jednocześnie Biolin P® wykazuje działanie hamujące wzrost patogenów, w tym S. aureus i Candida albicans, bez naruszania równowagi fizjologicznej mikrobiomu.
W badaniach in vivo i in vitro wykazano, że Biolin P® zwiększa liczebność bakterii komensalnych, poprawia integralność bariery naskórkowej i istotnie redukuje objawy, takie jak suchość, łuszczenie i świąd skóry atopowej. Działanie to ma charakter dwukierunkowy – z jednej strony wspiera rozwój pożądanych mikroorganizmów, z drugiej ogranicza kolonizację patogenów, przyczyniając się do odbudowy równowagi mikrobiologicznej skóry (tzw. eubiozy).
Probiotics III – kompleks fermentów o działaniu postbiotycznym
Kompleks Probiotics III zawiera fermenty trzech szczepów bakterii kwasu mlekowego: Lactobacillus casei, Lactobacillus acidophilus oraz Bifidobacterium bifidum. Są to frakcje postbiotyczne, uzyskiwane w wyniku fermentacji i zawierają metabolity bakteryjne (kwasy organiczne, peptydy, polisacharydy), które wykazują udowodnione działanie immunomodulujące i przeciwzapalne [12].
Postbiotyki te oddziałują na komórki skóry, m.in. keratynocyty i komórki Langerhansa, zmniejszając ekspresję cytokin prozapalnych (IL-4, IL-13, IL-31) oraz zwiększając syntezę białek barierowych, takich jak filagryna i inwolukryna. Co więcej, wspierają one regenerację bariery naskórkowej poprzez stymulację ekspresji tight junctions – białek odpowiedzialnych za szczelność warstwy ziarnistej naskórka.
Zastosowanie postbiotyków fermentacyjnych w AZS wiąże się także ze spadkiem TEWL, poprawą nawodnienia skóry oraz złagodzeniem objawów takich jak świąd, pieczenie i podrażnienie. Ich łagodne, dobrze tolerowane działanie predysponuje je do zastosowania w codziennej pielęgnacji skóry wrażliwej i atopowej, również u dzieci.
Składniki łagodzące, regenerujące i antyoksydacyjne w pielęgnacji skóry atopowej
W kontekście atopowego zapalenia skóry (AZS), stan zapalny, podrażnienia, suchość oraz świąd stanowią główne objawy kliniczne znacząco wpływające na jakość życia pacjentów. W związku z tym szczególnie istotne jest włączenie do pielęgnacji substancji czynnych o działaniu łagodzącym, regenerującym, antyoksydacyjnym i przeciwzapalnym, które wspomagają odbudowę uszkodzonej bariery naskórkowej oraz redukują nadreaktywność skóry.
Panthenol (prowitamina B5)
Panthenol, będący alkoholem odpowiadającym kwasowi pantotenowemu (witamina B5), to substancja szeroko stosowana w dermatologii i kosmetologii ze względu na swoje właściwości kojące, nawilżające i regenerujące. Wnika głęboko w warstwy naskórka, gdzie ulega przekształceniu w aktywną formę – kwas pantotenowy, który uczestniczy w syntezie koenzymu A, kluczowego dla metabolizmu lipidów i regeneracji komórek skóry [13].
Panthenol wykazuje silne działanie przeciwzapalne i przeciwświądowe, zmniejsza rumień oraz wspomaga procesy naprawcze skóry, przyspieszając gojenie mikrourazów, otarć i pęknięć charakterystycznych dla skóry atopowej. Dodatkowo poprawia elastyczność i miękkość skóry, chroniąc ją przed dalszym odwodnieniem.
Ekstrakt z oczaru wirginijskiego (Hamamelis virginiana)
Hamamelis virginiana, znany jako oczar wirginijski, to roślina o wielowiekowej tradycji stosowania w leczeniu stanów zapalnych skóry. Jej ekstrakt zawiera duże ilości garbników (hamamelitaniny), flawonoidów, kwasu galusowego oraz olejków eterycznych, które nadają mu właściwości przeciwzapalne, ściągające i antyseptyczne [14].
W badaniach wykazano, że związki te hamują aktywność enzymów prozapalnych (np. cyklooksygenazy COX-2), zmniejszają przepuszczalność naczyń krwionośnych oraz ograniczają produkcję mediatorów zapalnych, co skutkuje zmniejszeniem obrzęku, zaczerwienienia i świądu. Dodatkowo działanie antyoksydacyjne oczaru wspiera walkę z wolnymi rodnikami, które przyczyniają się do przewlekłego stanu zapalnego i degradacji lipidów naskórka.
Wyciąg z nasion owsa (Avena sativa)
Wyciąg z owsa, szczególnie jego frakcje koloidalne, bogaty jest w beta-glukany, awenantramidy, polifenole i fosfolipidy, które wykazują wielokierunkowe działanie korzystne w kontekście AZS. Beta-glukany stymulują aktywność makrofagów i fibroblastów, wspierając procesy naprawcze i regenerację skóry, a także tworzą na powierzchni skóry ochronny film hydrofilowy zapobiegający TEWL [15].
Awenantramidy, unikalne związki fenolowe owsa, wykazują silne działanie przeciwzapalne, przeciwhistaminowe i przeciwświądowe – hamują ekspresję cytokin takich jak IL-8 oraz zmniejszają aktywność NF-κB. Dodatkowo działają antyoksydacyjnie, redukując stres oksydacyjny związany z przewlekłym stanem zapalnym w AZS.
Olej z nasion pachnotki (Perilla frutescens)
Olej z nasion pachnotki zawiera wysokie stężenie kwasu alfa-linolenowego (ALA; omega-3) oraz innych nienasyconych kwasów tłuszczowych, fitosteroli i flawonoidów. Kwas ALA jest prekursorem eikozapentaenowego (EPA) i dokozaheksaenowego (DHA), które działają przeciwzapalnie, konkurując z kwasem arachidonowym o enzymy cyklooksygenazy i lipooksygenazy, co skutkuje ograniczeniem syntezy prozapalnych eikozanoidów [16].
Badania wykazują, że stosowanie oleju z pachnotki prowadzi do zmniejszenia rumienia, świądu i nadreaktywności skóry, poprawia elastyczność i wspiera odbudowę bariery lipidowej naskórka. Dzięki zawartości antyoksydantów, olej ten chroni również komórki skóry przed stresem oksydacyjnym, co ma szczególne znaczenie w przewlekłych dermatozach o charakterze zapalnym, takich jak AZS.
Dyskusja
Współczesna pielęgnacja skóry atopowej opiera się na zrozumieniu wieloczynnikowej patofizjologii AZS, która obejmuje defekt bariery naskórkowej, nadmierną utratę wody przez skórę (TEWL), przewlekły stan zapalny oraz zaburzenia mikrobiomu. Terapia niefarmakologiczna, obejmująca stosowanie odpowiednio dobranych dermokosmetyków, może znacząco wspierać leczenie farmakologiczne i wpływać na wydłużenie remisji choroby [2,4].
Substancje odbudowujące barierę naskórkową, takie jak ceramidy, cholesterol, wolne kwasy tłuszczowe oraz ich biomimetyczne odpowiedniki, wykazują zdolność do rekonstruowania struktury lipidowej warstwy rogowej, co zmniejsza TEWL i poprawia funkcję ochronną skóry. Niacynamid (witamina B3) dodatkowo wspomaga endogenną syntezę tych lipidów, a także działa przeciwzapalnie i antyoksydacyjnie.
Czynniki nawilżające — m.in. mocznik, kwas laktobionowy oraz składniki naturalnego czynnika nawilżającego (NMF) — przyczyniają się do utrzymania odpowiedniego nawodnienia warstwy rogowej, zmniejszenia złuszczania i łagodzenia objawów świądu. Z kolei składniki okluzyjne, jak skwalan czy fosfolipidy, chronią skórę przed nadmiernym parowaniem wody, tworząc półprzepuszczalną barierę ochronną.
Szczególną uwagę w ostatnich latach zwraca się na rolę mikrobiomu skóry w AZS. Zaburzenia równowagi między florą komensalną a patogenami, zwłaszcza kolonizacja przez Staphylococcus aureus, są ściśle związane z zaostrzeniami choroby. Wprowadzenie do pielęgnacji prebiotyków, probiotyków i postbiotyków może wspierać odnowę mikroflory, zwiększać udział korzystnych bakterii (np. Staphylococcus epidermidis) i zmniejszać stany zapalne oraz ryzyko zakażeń.
Ponadto, substancje łagodzące i przeciwutleniające, takie jak panthenol, beta-glukany, wyciągi roślinne (np. z oczaru wirginijskiego, owsa czy pachnotki), pełnią ważną funkcję w redukcji objawów podrażnienia, rumienia i świądu. Wykazano, że działają one nie tylko objawowo, ale także wspierają regenerację naskórka i modulują odpowiedź zapalną poprzez wpływ na cytokiny i mediatory reakcji immunologicznej.
Zintegrowane podejście, które łączy działanie odbudowujące, przeciwzapalne, nawilżające oraz wspierające mikrobiom, stanowi podstawę nowoczesnej terapii wspomagającej w AZS. Takie kompleksowe podejście odzwierciedla aktualny stan wiedzy w dermatologii i kosmetologii.
Wnioski
Skuteczna pielęgnacja skóry atopowej wymaga zastosowania preparatów wielokierunkowych, które:
regenerują barierę naskórkową poprzez dostarczanie lipidów i stymulację ich syntezy endogennej,
nawilżają i ograniczają TEWL, wspierając fizjologiczną funkcję ochronną skóry,
działają przeciwzapalnie i łagodząco, zmniejszając objawy świądu, rumienia i podrażnienia,
modulują mikrobiom skóry, przyczyniając się do przywrócenia eubiozy i ograniczenia namnażania patogenów.
Systematyczne stosowanie takich preparatów może prowadzić do wydłużenia okresów remisji, ograniczenia nawrotów oraz poprawy jakości życia pacjentów z AZS. Terapia wspomagająca, oparta na składnikach biozgodnych i o wysokim profilu bezpieczeństwa, jest szczególnie istotna w populacji dziecięcej, gdzie długotrwałe leczenie farmakologiczne wiąże się z ryzykiem działań niepożądanych.
Należy podkreślić konieczność prowadzenia dalszych badań klinicznych, które pozwolą lepiej poznać mechanizmy działania składników aktywnych i potwierdzą ich skuteczność w kontrolowanych warunkach. Szczególnie interesujące wydają się badania nad interakcjami między mikrobiomem a barierą naskórkową, a także nad synergistycznym działaniem wybranych substancji czynnych w długoterminowej terapii wspomagającej AZS.
Bibliografia
Nutten S. Atopic dermatitis: global epidemiology and risk factors. Ann Nutr Metab. 2015;66(Suppl 1):8–16.
Weidinger S, Novak N. Atopic dermatitis. Lancet. 2016;387(10023):1109–1122.
Kong HH, Oh J, Deming C, et al. Temporal shifts in the skin microbiome associated with disease flares and treatment in children with atopic dermatitis. Genome Res. 2012;22(5):850–859.
Simpson EL, Flohr C, Eichenfield LF, et al. Emollient enhancement of the skin barrier from birth offers effective atopic dermatitis prevention. J Allergy Clin Immunol. 2020;145(3):568–569.
Elias PM, Steinhoff M. “Outside-to-inside” (and now back to “outside”) pathogenic mechanisms in atopic dermatitis. J Invest Dermatol. 2008;128(5):1067–1070.
Lodén M. Role of topical emollients and moisturizers in the treatment of dry skin barrier disorders. Am J Clin Dermatol. 2003;4(11):771–788.
Draelos ZD. The multifunctional role of niacinamide in dermatology. Clin Dermatol. 2018;36(3):388–394.
Bouwstra JA, Honeywell-Nguyen PL. Skin structure and mode of action of vesicles. Adv Drug Deliv Rev. 2002;54(Suppl 1):S41–S55.
Kam LW, Yau JMC. The role of polyhydroxy acids in dermatology. Dermatol Ther. 2019;32(6):e13039.
Myles IA. The microbiome in atopic dermatitis. Clin Dermatol. 2016;34(3):375–381.
Guéniche A, Benyacoub J, Hacini-Rachinel F, et al. Supplementation with prebiotics or probiotics prevents sensitization to allergens in mice. Am J Clin Dermatol. 2010;11(Suppl 1):61–66.
Lew LC, Liong MT. Bioactives from probiotics for dermal health. In: Watson RR, ed. Probiotics, Prebiotics, and Synbiotics. Academic Press; 2016. p. 391–404.
Ebner F, Heller A, Rippke F, Tausch I. Topical use of dexpanthenol in skin disorders. Am J Clin Dermatol. 2002;3(6):427–433.
Pereira F, Valente J, Pereira P, Andrade PB. Hamamelis virginiana L. leaf extracts: a review of phytochemistry and biological activity. Phytochem Rev. 2017;16(6):1043–1055.
Kurtz ES, Wallo W. Colloidal oatmeal: history, chemistry and clinical properties. J Drugs Dermatol. 2007;6(2):167–170.
Draelos ZD. Botanicals in dermatology: perilla frutescens. J Cosmet Dermatol. 2009;8(3):228–230.
Komentarze