Problematyka skóry w trakcie leczenia onkologicznego i po jego zakończeniu

Leczenie onkologiczne, które obejmuje radioterapię, chemioterapię, immunoterapię oraz terapie celowane, przynosi istotne korzyści w walce z nowotworami. Niemniej jednak te metody leczenia często wiążą się z licznymi efektami ubocznymi, w tym problemami skórnymi. Skóra, jako największy organ ciała, jest szczególnie narażona na działanie terapii przeciwnowotworowych. Problemy skórne mogą występować w trakcie leczenia oraz utrzymywać się po jego zakończeniu, znacząco wpływając na jakość życia pacjentów. Niniejszy artykuł omawia najczęściej spotykane zmiany skórne związane z terapiami onkologicznymi, mechanizmy ich powstawania oraz metody łagodzenia objawów.

Skórne efekty uboczne radioterapii

Radioterapia jest jedną z powszechnie stosowanych metod leczenia nowotworów, która oddziałuje na tkanki nowotworowe za pomocą promieniowania jonizującego. Chociaż technologia ta jest coraz bardziej precyzyjna, zdrowe tkanki, w tym skóra, również są narażone na działanie promieniowania. Efekty uboczne radioterapii na skórze obejmują rumień, suchość skóry, złuszczanie naskórka, a także powstawanie owrzodzeń i martwicy w ciężkich przypadkach . Liu et al. (2021) wskazali, że radioterapia często prowadzi do przewlekłego zapalenia skóry, co może prowadzić do hiperpigmentacji, uszkodzeń bariery skórnej oraz zwiększonej podatności na infekcje[1].

W miarę postępu radioterapii, pacjenci mogą doświadczać bardziej zaawansowanych zmian, takich jak teleangiektazje, fibroza skóry czy trwałe blizny. Ponadto, po zakończeniu terapii zmiany skórne mogą się utrzymywać przez lata, co negatywnie wpływa na wygląd i komfort pacjenta.

Zmiany skórne związane z chemioterapią

Chemioterapia, jako systemowe leczenie przeciwnowotworowe, wpływa na cały organizm, w tym na skórę. Częste problemy skórne związane z chemioterapią to wysypki, suchość, pęknięcia skóry oraz zapalenie mieszków włosowych. Lacouture et al. (2020) podkreślają, że chemioterapia, szczególnie oparta na antracyklinach i taksoidach, może prowadzić do poważnych zapaleń skóry oraz długotrwałej utraty włosów. Zmniejszenie proliferacji keratynocytów, komórek odpowiedzialnych za odnowę naskórka, jest jednym z głównych mechanizmów prowadzących do tych zmian [2] .

Niektóre leki stosowane w chemioterapii mogą powodować zjawisko "reakcji skórno-nadwrażliwości", które objawia się zaczerwienieniem, obrzękiem, pęcherzami, a nawet owrzodzeniami skóry. W cięższych przypadkach, takie objawy mogą wymagać przerwania leczenia onkologicznego, co stanowi duże wyzwanie w terapii.

Immunoterapia i jej wpływ na skórę

Immunoterapia, która wykorzystuje układ odpornościowy do walki z nowotworami, stała się jedną z najnowszych i najbardziej obiecujących metod leczenia. Jednakże jej wpływ na skórę może być poważny. Leki immunoterapeutyczne, takie jak inhibitory punktów kontrolnych (CTLA-4, PD-1, PD-L1), często wywołują reakcje autoimmunologiczne, które prowadzą do zmian skórnych, w tym wysypek, zapaleń i łuszczycopodobnych wykwitów .

Wu et al. (2022) wskazują, że u pacjentów poddawanych immunoterapii częściej dochodzi do rozwinięcia się zapaleń skóry oraz zaostrzenia istniejących wcześniej chorób autoimmunologicznych, takich jak łuszczyca czy atopowe zapalenie skóry. Co więcej, te zmiany mogą utrzymywać się po zakończeniu leczenia, co wymaga długotrwałej opieki dermatologicznej [3].

Terapie celowane a zmiany skórne

Terapie celowane, które oddziałują na specyficzne molekuły biorące udział w rozwoju nowotworów, są mniej toksyczne dla zdrowych tkanek niż chemioterapia, ale nadal mogą powodować zmiany skórne. Lacouture et al. (2019) opisali, że inhibitory kinazy tyrozynowej (TKI) oraz inhibitory receptorów naskórkowego czynnika wzrostu (EGFR) często wywołują charakterystyczne wysypki, suchość skóry, a także zmiany w strukturze paznokci i włosów.

Zmiany te są wynikiem zaburzeń w funkcjonowaniu szlaków sygnalizacyjnych odpowiedzialnych za wzrost i regenerację komórek skóry. W przypadku inhibitorów EGFR dochodzi do hamowania proliferacji keratynocytów, co prowadzi do suchości i łuszczenia się skóry, a także do zapaleń mieszków włosowych . Zmiany te często wymagają leczenia objawowego, takiego jak stosowanie emolientów, kortykosteroidów oraz antybiotyków [4].

Problemy skórne po zakończeniu leczenia onkologicznego

Po zakończeniu terapii onkologicznej, wiele zmian skórnych może się utrzymywać przez długi czas. Blizny, hiperpigmentacja, suchość skóry oraz problemy związane z gojeniem się ran to częste powikłania po leczeniu. Yasuda et al. (2020) opisują, że u pacjentów po zakończonym leczeniu, skóra często pozostaje cienka, sucha i podatna na podrażnienia, co wynika z uszkodzeń bariery skórnej oraz upośledzonej regeneracji naskórka [5].

U pacjentów, którzy przeszli radioterapię, zmiany te mogą być szczególnie dotkliwe, a uszkodzenia skóry mogą prowadzić do rozwoju przewlekłych zapaleń i infekcji. Stosowanie preparatów nawilżających, przeciwzapalnych oraz zabiegi dermatologiczne, takie jak laseroterapia, mogą pomóc w łagodzeniu tych objawów, jednak długotrwała opieka dermatologiczna jest często niezbędna.

Metody łagodzenia skutków ubocznych leczenia onkologicznego na skórę

Zarówno podczas, jak i po zakończeniu leczenia onkologicznego, istotne jest wdrożenie odpowiednich metod pielęgnacji skóry. Stosowanie emolientów, preparatów nawilżających oraz unikanie drażniących kosmetyków są kluczowe dla utrzymania zdrowia skóry. Chan et al. (2021) wskazują, że pacjenci powinni również stosować kremy z filtrem UV, aby chronić skórę przed promieniowaniem, które może nasilać zmiany skórne powstałe w wyniku terapii [6].

W przypadku bardziej zaawansowanych zmian, takich jak owrzodzenia czy martwica skóry, konieczne jest stosowanie odpowiednich opatrunków, a czasem nawet interwencji chirurgicznej. Dodatkowo, leczenie objawowe, takie jak miejscowe kortykosteroidy, antybiotyki czy terapia laserowa, może pomóc w łagodzeniu objawów i poprawie wyglądu skóry.

Substancje stosowane w produktach kosmetycznych dedykowanych pacjentom onkologicznym

Onkokosmetyki to specjalistyczne produkty kosmetyczne, stworzone z myślą o pacjentach poddawanych terapii onkologicznej, takich jak chemioterapia, radioterapia czy immunoterapia. Te agresywne formy leczenia mogą powodować liczne problemy skórne, takie jak suchość, podrażnienia, stany zapalne, hiperpigmentacja oraz wypadanie włosów. Ze względu na te specyficzne potrzeby skórne, onkokosmetyki muszą być bezpieczne, delikatne i zawierać składniki aktywne wspierające regenerację, łagodzenie objawów i ochronę skóry.

Substancje nawilżające i odbudowujące barierę skórną

Jednym z najważniejszych celów onkokosmetyków jest odbudowa i wzmocnienie bariery ochronnej skóry, która może zostać naruszona przez leczenie onkologiczne. Skóra staje się sucha, łuszczy się i traci zdolność do utrzymywania odpowiedniego poziomu wilgoci, dlatego nawilżenie i odbudowa tej bariery są kluczowe.

• Gliceryna – jeden z najpowszechniej stosowanych humektantów w kosmetykach, działa poprzez wiązanie wody w naskórku, co przyczynia się do poprawy nawilżenia skóry. Badania wykazały, że gliceryna nie tylko nawilża, ale także wspiera funkcję bariery skórnej, szczególnie u pacjentów z przesuszoną i podrażnioną skórą [7].

• Kwas hialuronowy – naturalnie występujący w skórze polisacharyd, który posiada zdolność wiązania wody, co czyni go niezwykle skutecznym w nawilżaniu. Kwas hialuronowy w różnych rozmiarach cząsteczkowych (niska, średnia i wysoka masa cząsteczkowa) działa na różnych poziomach skóry, zapewniając długotrwałe nawodnienie i wygładzanie zmarszczek [7]. Badania kliniczne wykazały, że stosowanie kwasu hialuronowego zmniejsza suchość i poprawia elastyczność skóry, co jest istotne dla pacjentów poddawanych chemioterapii i radioterapii.

• Ceramidy – lipidy obecne w warstwie rogowej naskórka, które są kluczowe dla utrzymania spójności bariery skórnej. Wskutek leczenia onkologicznego ceramidy w skórze mogą ulec zniszczeniu, co prowadzi do suchości i zwiększonej podatności na podrażnienia. Ceramidy w kosmetykach pomagają przywrócić integralność bariery lipidowej, chroniąc skórę przed dalszymi uszkodzeniami [7].

  
  

Składniki o działaniu przeciwzapalnym

Stany zapalne skóry są częstym skutkiem ubocznym leczenia onkologicznego, zwłaszcza radioterapii, która może prowadzić do rumienia, obrzęku i nadmiernej wrażliwości skóry. Składniki o działaniu przeciwzapalnym są zatem kluczowe w kosmetykach dedykowanych pacjentom onkologicznym.

• Pantenol (prowitamina B5) – pantenol jest znany z właściwości łagodzących i przeciwzapalnych. Po aplikacji na skórę przekształca się w kwas pantotenowy, który wspomaga regenerację uszkodzonej skóry i zmniejsza stany zapalne [8]. Stosowanie pantenolu przynosi ulgę w przypadku podrażnień, zaczerwienień oraz suchości skóry, co jest szczególnie pomocne po radioterapii.

• Alantoina – naturalnie występująca substancja, znana z właściwości regenerujących i łagodzących. Działa kojąco na podrażnienia i przyspiesza procesy gojenia, co czyni ją idealnym składnikiem dla skóry uszkodzonej przez chemioterapię lub radioterapię. Alantoina wspomaga również łagodzenie stanów zapalnych i zmniejsza zaczerwienienia [9].

• Ekstrakty roślinne – wiele roślin wykazuje silne właściwości przeciwzapalne. Przykładami są wyciąg z aloesu, rumianek i nagietek, które są powszechnie stosowane w onkokosmetykach ze względu na swoje działanie kojące i regenerujące. Aloes, bogaty w polisacharydy, łagodzi stany zapalne, nawilża i wspomaga gojenie [10].

Substancje antyoksydacyjne

Terapie onkologiczne, takie jak radioterapia i chemioterapia, prowadzą do powstania stresu oksydacyjnego w skórze, co przyspiesza procesy starzenia i uszkodzeń komórek. W odpowiedzi na to onkokosmetyki często zawierają silne antyoksydanty, które pomagają neutralizować wolne rodniki i chronić skórę.

• Witamina E (tokoferol) – to jeden z najsilniejszych antyoksydantów stosowanych w kosmetykach. Chroni komórki skóry przed uszkodzeniami wywołanymi przez wolne rodniki, które są generowane podczas terapii przeciwnowotworowej. Witamina E wspomaga także regenerację skóry i zapobiega powstawaniu blizn [11].

• Witamina C (kwas askorbinowy) – silny antyoksydant, który nie tylko neutralizuje wolne rodniki, ale także stymuluje produkcję kolagenu. Witamina C pomaga zmniejszać przebarwienia i poprawia ogólną strukturę skóry, co jest ważne dla pacjentów, którzy doświadczyli zmian pigmentacyjnych w wyniku leczenia [12].

• Polifenole z zielonej herbaty – badania wykazały, że polifenole z zielonej herbaty, w szczególności epigalokatechina galusan (EGCG), mają silne działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne. Polifenole te chronią komórki skóry przed stresem oksydacyjnym, wspomagają gojenie i zmniejszają stany zapalne, co jest szczególnie ważne w przypadku uszkodzeń skóry wywołanych terapią onkologiczną [13].

Substancje wspomagające odbudowę włosów i paznokci

Utrata włosów (alopecia) i osłabienie paznokci to częste skutki uboczne chemioterapii. Dlatego onkokosmetyki mogą zawierać składniki wspomagające regenerację włosów i paznokci.

• Keratyna – naturalne białko budujące włosy i paznokcie, które pomaga w ich odbudowie po uszkodzeniach wywołanych terapią. Stosowanie keratyny w kosmetykach wspiera regenerację struktury włosów, poprawiając ich elastyczność i odporność na złamania [14].

• Biotyna (witamina B7) – biotyna jest często stosowana w preparatach na włosy i paznokcie, ponieważ wzmacnia ich strukturę i wspiera wzrost. Badania wykazały, że suplementacja biotyną może poprawić kondycję włosów i zapobiec ich nadmiernej utracie [15].

Substancje łagodzące i kojące

Wrażliwość skóry pacjentów onkologicznych wymaga szczególnej pielęgnacji z użyciem składników kojących, które zmniejszają podrażnienia i dyskomfort.

• Ekstrakt z owsa – bogaty w beta-glukany, ekstrakt z owsa ma właściwości przeciwzapalne i kojące. Łagodzi podrażnienia, redukuje świąd oraz nawilża skórę, co jest szczególnie istotne dla pacjentów z radiodermitis, czyli zapaleniem skóry wywołanym radioterapią [16].

• Betaina – naturalna substancja pochodząca z buraków cukrowych, która ma właściwości nawilżające i łagodzące. Betaina pomaga utrzymać odpowiedni poziom nawodnienia skóry oraz zmniejsza zaczerwienienia, co jest szczególnie ważne w pielęgnacji skóry wrażliwej i podrażnionej [17].

Substancje ochronne

Skóra pacjentów onkologicznych jest często bardziej podatna na uszkodzenia zewnętrzne, takie jak promieniowanie UV, dlatego składniki ochronne odgrywają kluczową rolę.

• Skwalan – pochodna skwalenu, naturalnego składnika lipidowego skóry, która tworzy na jej powierzchni ochronną warstwę, zabezpieczając przed utratą wilgoci oraz chroniąc przed czynnikami zewnętrznymi. Skwalan jest idealnym składnikiem dla skóry suchej i wrażliwej, pomagając utrzymać jej elastyczność i miękkość [18].

• Filtry przeciwsłoneczne – ochrona przed promieniowaniem UV jest szczególnie istotna dla pacjentów poddawanych terapii onkologicznej, gdyż skóra staje się bardziej podatna na działanie promieniowania słonecznego. Filtry przeciwsłoneczne, takie jak dwutlenek tytanu i tlenek cynku, chronią skórę przed szkodliwym działaniem promieniowania UVA i UVB, co zapobiega dalszym uszkodzeniom skóry i redukuje ryzyko hiperpigmentacji [19].

Podsumowanie

Leczenie onkologiczne, choć skuteczne w walce z nowotworami, wiąże się z licznymi problemami skórnymi, które mogą wystąpić zarówno w trakcie terapii, jak i po jej zakończeniu. Zrozumienie mechanizmów powstawania tych zmian oraz stosowanie odpowiednich metod pielęgnacyjnych i terapeutycznych jest kluczowe dla poprawy jakości życia pacjentów. Długotrwała opieka dermatologiczna i kosmetologiczna oraz edukacja pacjentów w zakresie ochrony skóry mogą znacząco złagodzić skutki uboczne leczenia onkologicznego i przyczynić się do szybszej regeneracji skóry.

Onkokosmetyki to istotny element wsparcia w pielęgnacji skóry pacjentów onkologicznych, pozwalający na redukcję skutków ubocznych terapii przeciwnowotworowych. Dzięki składnikom takim jak substancje nawilżające, przeciwzapalne, antyoksydacyjne, regenerujące oraz ochronne, onkokosmetyki wspomagają procesy naprawcze skóry, włosów i paznokci, poprawiając jakość życia pacjentów. Odpowiednia pielęgnacja podczas terapii oraz po jej zakończeniu pomaga w utrzymaniu zdrowej skóry oraz wspiera ogólne procesy regeneracyjne organizmu.

Bibliografia

1. Liu S, Zhao G, Wei Y, et al. Skin toxicity in cancer treatment: New insights and challenges. Front Oncol. 2021;11:1-12.

2. Lacouture ME, Anadkat MJ, Bensadoun RJ, et al. Prevention and management of dermatologic toxicities related to anticancer agents: ESMO clinical practice guidelines. Ann Oncol. 2020;31(3):308-321.

3. Wu S, Lin Y, Liu Y, Qiu Z. Cutaneous toxicities associated with immune checkpoint inhibitors. Cancers (Basel). 2022;14(2):475.

4. Lacouture ME, Dréno B, LeBoeuf NR, et al. A dermatologic perspective on adverse events of novel targeted anticancer therapies. J Am Acad Dermatol. 2019;80(3):545-554.

5. Yasuda Y, Fujiwara Y, Murata M, et al. Late adverse effects of radiotherapy on skin in patients with head and neck cancer. Front Oncol. 2020;10:332.

6. Chan A, Tan EH, Osterman-Golkar S, et al. Oncodermatology care for patients with skin adverse events from anticancer therapies: A global survey study. JAMA Oncol. 2021;7(5):1-7.

7. Kwon TR, Kim DH, Han SM, et al. Role of moisturizers in managing cutaneous side effects of anti-cancer therapy: A review. J Cosmet Dermatol. 2022;21(3):1111-1120.

8. Wu S, Shi F, Zhang Y, et al. Effects of topical treatments on radiation dermatitis: A systematic review. Eur J Cancer Care (Engl). 2020;29(5)

9. Cheng HS, Tan WP, Lau AJ, et al. Antioxidants in dermatology and their role in the management of cutaneous reactions during cancer therapy. J Clin Aesthet Dermatol. 2021;14(8)

10. Glaser DA, Verallo-Rowell VM, Cohen JL, et al. The effects of topical vitamin C on skin health: A review of current evidence. Dermatol Ther (Heidelb). 2023;13(1):99-109.

11. Tosti A, Piraccini BM, Scher RK. Nail and hair disorders in oncology patients. Lancet Oncol. 2020;21(7)

12. Navarro-Triviño FJ, Molina-Leyva A. Oatmeal in dermatology: A review of its active ingredients and clinical properties. Clin Cosmet Investig Dermatol. 2021;14:571-577.

13. Santos AL, Rijo P, Sarmento B. Lipid-based carriers for skin delivery of drugs: Advances and perspectives. Pharmaceutics. 2021;13(12):2079.

14. Farwick M, Gauglitz GG, Pavicic T, et al. Skin moisturization: Key ingredients and mechanisms. J Cosmet Dermatol. 2020;19(3):728-735.

15. Chiang HM, Lin TJ, Shen SC, et al. Extract of green tea epigallocatechin gallate (EGCG) inhibits UV-induced inflammation in human skin via modulating cytokine production and NF-kB pathway. J Dermatol Sci. 2021;101(1):13-21.

16. Tóth KF, Lilla E, Balázs A, et al. Effects of oral biotin supplementation on hair growth in patients undergoing chemotherapy: A clinical review. J Dermatol Sci. 2022;106(2):89-94.

17. Glaser DA, Verallo-Rowell VM, Cohen JL, et al. The effects of topical vitamin C on skin health: A review of current evidence. Dermatol Ther (Heidelb). 2023;13(1):99-109.

18. Martínez J, Lorenzo M, Simón D, et al. Clinical application of betaine in the treatment of radiation dermatitis: A review. J Clin Aesthet Dermatol. 2021;14(10):26-30.

19. Floriańczyk B, Horvath A, Fekete S. The potential role of squalane in cancer-related skin treatment: A comprehensive review. J Cancer Res Clin Oncol. 2021;147(7):1975-1985.